«هیپوتالاموس» (Hypothalamus)، بخشی از مغز است که هسته‌های متعدد عملکردی دارد. نام هیپوتالاموس، از ریشه یونانی به معنای اتاقک گرفته شده است. در این مطلب به آناتومی، ساختار، عملکرد و علائم و تشخیص انواع بیماری‌های هیپوتالاموس پرداخته‌ایم.
فهرست مطالب
- هیپوتالاموس کجاست؟
- بررسی آناتومی هیپوتالاموس
- هیپوتالاموس در کجای بدن قرار دارد؟
- کار غده‌ی هیپوتالاموس چیست؟
- نواحی مختلف هیپوتالاموس کدامند؟
- هیپوتالاموس چه هورمون‌هایی ترشح می‌کند؟
- ارتباط ساختارهای درونی هیپوتالاموس چگونه است؟
- بیماری‌های غده‌ی هیپوتالاموس چگونه است؟
- علائم ابتلا به بیماری‌های غده هیپوتالاموس چیست؟
- اختلالات هیپوتالاموس چه علائمی دارند؟
- سخن پایانی و سوالات متداول
هیپوتالاموس کجاست؟
غده هیپوتالاموس درست بالای ساقه مغزی و زیر تالاموس واقع شده و بخشی از سیستم لیمبیک مغز است که هسته‌های مختلف با عملکردهای خاص خود را دارد. مغز تمام مهره‌داران دارای هیپوتالاموس است و در انسان اندازه‌ای برابر با یک بادام دارد. هیپوتالاموس در عمق مغز قرار گرفته است و بدون تشریح آن، قابل مشاهده نیست.
بررسی آناتومی هیپوتالاموس
هیپوتالاموس دارای سه ناحیه است که عبارتند از:
- بخش «مامیلاری» (Mamillary)
- بخش «بینایی» (Optical)
- بخش برجسته یا «توبرال» (Tuberal)
همچنین در مقطع عرضی قسمت‌های زیر در هیپوتالاموس وجود دارند:
- «دوربطنی» (Periventricular)
- «میانی» (Medial)
- «جانبی» (Lateral)
در برش کرونال که بدن را با یک صفحه فرضی به دو بخش پس و پیش تقسیم می‌کند، دو قسمت جانبی و میانی در هیپوتالاموس قابل مشاهده هستند. در پستانداران سلول‌های نورونی مگنوسلولار در هسته پاراونتیکولار و هسته سوپرااوپتیکِ هیپوتالاموس، هورمون‌های نوروهیپوفیزی، اکسی‌توسین و وازوپرسین را تولید می‌کنند.
این هورمونها به خون ناحیه هیپوفیز پسین ترشح می‌شوند. سلول‌های پارووسلولار ترشح‌کننده هورمون در هسته پاراونتیکولار هستند که هورمون آزادکننده کورتیکوتروپین و دیگر هورمونها را به سیستم پورتال هیپوتالاموس-هیپوفیزی منتقل می‌کنند و از آنجا به هیپوفیز قدامی انتشار می‌یابند.البته برای کسب اطلاعات بیشتر میتوانید مقاله فیکسچر ایمپلنت را بخوانید.
هیپوتالاموس در کجای بدن قرار دارد؟
غده‌ی هیپوتالاموس در ناحیه‌ی مغز دوم و درست در زیر تالاموس و بالای غده‌ی هیپوفیز قرار دارد. غده‌ی‌هیپوتالاموس و غده‌ی هیپوفیز توسط ساقه‌ی هیپوفیزی به یک دیگر متصل هستند. غده‌ی‌هیپوتالاموس یکی از قسمت‌های بسیار پیچیده‌ی مغز است که از قسمت‌های مختلفی تشکیل شده که هر یک عملکرد بسیار ویژه‌ای دارند. این غده در بدن انسان به اندازه‌ی یک بادام است و کمتر از یک درصد وزن بدن را به خود اختصاص می‌دهد. البته برای کسی اطلاعات بیشتر میتوانید موضوعات لمینت دندان را بخوانید.
کار غده‌ی هیپوتالاموس چیست؟
یکی از مهمترین عملکردهای غده‌ی‌هیپوتالاموس برقراری حالت هموستاز در بدن است. هموستاز به این معناست که وضعیت بدن در یک حالت ثبات و پایداری قرار دارد.
- بیشتر بخوانید، بیشتر بدانید: مراحل روکش دندان تصویری
غده‌ی‌هیپوتالاموس به بسیاری از سیگنال‌هایی که از داخل بدن یا از محیط خارجی بدن دریافت می‌شوند، پاسخ می‌دهد، از جمله: دمای بدن، گرسنگی، احساس سیری، فشار خون و میزان هورمون‌های موجود در خون. این غده نسبت به استرس نیز واکنش نشان می‌دهد و همچنین موارد مربوط به ریتم کلی بدن (اصطلاحا ساعت بدن) را تحت کنترل دارد، از جمله: ترشح ملاتونین در هنگام شب توسط غده‌ی پینه‌آل، تغییر در میزان ترشح کورتیزول (هورمون استرس) و دمای بدن انسان در طول شبانه روز.
غده‌ی‌هیپوتالاموس تمامی اطلاعات مربوط به وضعیت داخلی و محیطی بدن را جمع‌آوری و ترکیب می‌کند و تمامی تغییرات لازم را برای حفظ تعادل در بدن ایجاد می‌کند.
نواحی مختلف هیپوتالاموس کدامند؟
همان‌طور که گفته شد، هیپوتالاموس از سه ناحیه تشکیل شده است که هریک از آنها خود بخش‌های مختلفی دارند. در ادامه، هسته‌های موجود در بخش‌های مختلف هیپوتالاموس، عملکرد هسته‌ها و نوروترانسمیترها، نوروپپتیدها و هورمون‌هایی که تولید می‌کنند، توضیح داده شده‌اند.
ناحیه قدامی هیپوتالاموس
ناحیه قدامی یا سوپرااوپتیک‌هیپوتالاموس دارای ۳ قسمت است:
- بخش پری اوپتیک: دارای هسته‌های پری‌اوپتیک که وظیفه آنها تنظیم دمای بدن است.
- بخش میانی: ۵ هسته دارد که در جدول زیر اسامی و عملکرد آنها نوشته شده‌اند.
| هسته‌های بخش میانیِ سوپرا اوپتیک | عملکرد |
| هسته پری‌اوپتیک میانی | تنظیم ترشح هورمون‌های گونادوتروپی از آدنوهیپوفیزداراری هسته دیمورفیک جنسی که بر اساس میزان ترشح هورمون‌های جنسی از آن، در دوران جنینی، جنسیت شکل می‌گیرد.تنظیم حرارت بدن |
| هسته سوپرااوپتیک | ترشح وازوپرسین و اوکسی‌توسین |
| هسته پاراونتیکولار | ترشح هورمون آزادکننده تیروتروپینهورمون آزادکننده کورتیکوتروپین‌هاترشح اوکسی توسین، وازوپرسین و سوماتوستاتین |
| هسته هیپوتالامیک قدامی | تنظیم حرارات بدنتعریقتنفسمهارکننده تیروتروپین |
| هسته فوق چلیپایی | تنظیم ریتم شبانه‌روزی بدن و خواب |
- بخش جانبی: دارای هسته‌های جانبی به عنوان اولین منبع نورون‌های «اورکسین» (Orexin) است که در مغز و نخاع فعالیت دارند.
ناحیه میانی یا توبرال هیپوتالاموس
این ناحیه هم از ۲ بخش و ۵ هسته تشکیل شده است:
- بخش میانی: ۳ هسته دارد که نام و عملکرد آنها در جدول توضیح داده شده‌اند.
| هسته‌های ناحیه توبرال | عملکرد |
| هسته دورسومدیال هیپوتالامیک | فشار خون ضربان قلبتحریک لوله گوارش |
| «هسته ونترومدیال» (Ventromedial) | احساس سیریکنترل سیستم نورواندوکرین |
| «هسته قوسی» (Arcuate Nucleus) | تغذیههورمون آزادکنننده هورمون رشد (GHRH)مهار پرولاکتین وابسته به دوپامین |
- بخش جانبی: ۲ هسته از ناحیه میانی، مربوط به بخش جانبی آن است:
- هسته جانبی: منبع نورن‌های اورکسین است که در مغز و طناب نخاعی عمل می‌کنند.
- هسته‌های توبرال جانبی
ناحیه خلفی هیپوتالاموس
این ناحیه دارای دو بخش است:
- بخش میانی: ۲ هسته دارد:
| هسته‌های بخش میانی ناحیه خلفی هیپوتالاموس | عملکرد |
| هسته مامیلار | حافظه |
| هسته خلفی | افزایش فشار خوناتساع قرنیهلرزیدن بدنترشح وازوپرسین |
- بخش جانبی: این قسمت هم ۲ هسته دارد:
| هسته‌های بخش جانبی ناحیه خلفی هیپوتالاموس | عملکرد |
| هسته جانبی | منبع اصلی نورون‌های اورکسین که در مغز و طناب عصبی فعالیت دارند. |
| هسته توبرومامیلار | تحریک جنسیتغذیه و تعادل انرژییادگیریحافظهخواب |
هیپوتالاموس چه هورمون‌هایی ترشح می‌کند؟
دو مجموعه سلول عصبی در غده‌ی‌هیپوتالاموس موجود هستند که هورمون ترشح می‌کنند. دسته‌ی اول از این سلول‌ها هورمون‌هایی که ترشح کرده‌اند را از طریق ساقه‌ی هیپوفیزی به لوب خلفی غده‌ی هیپوفیز می‌فرستند و این هورمونها از آن جا مستقیما وارد جریان خون می‌شوند. هورمون‌هایی که از این طریق وارد خون می‌شوند هورمون‌های آنتی‌دیورتیک (ضد-ادرار) و اکسی‌توسین هستند. هورمون‌های ضدادرار باعث بازجذب آب به کلیه‌ها می‌شوند و هورمون اکسی‌توسین نیز باعث ایجاد انقباضات رحم در هنگام زایمان می‌شود و همچنین نقش حیاتی در شیردهی مادر دارد.
دسته‌ی دوم از سلول‌های عصبی‌هیپوتالاموس، هورمون‌های تحریک‌کننده و بازدارنده‌ای را تولید می‌کنند که این هورمونها توسط شبکه‌های از رگ‌ها که در ساقه‌ی هیپوفیزی قرار دارد، به لوب قدامی غده‌ی هیپوفیز می‌رسند. این هورمونها به تنظیم هورمون‌هایی کمک می‌کنند که غدد جنسی، غده‌ی تیروئید و غده‌ی آدرنال را کنترل می‌کنند. این هورمونها همچنین باعث تنظیم هورمون‌های رشد بدن و سطح پرولاکتین (که وجود آن برای شیر دهی مادر ضروری است) می‌شود.
هورمون‌هایی که در غده‌ی هیپوتالاموس ترشح می‌شوند عبارتند از: هورمون آزادکنندهی کورتیکوتروفین، دوپامین، هورمون‌های آزادکنندهی هورمون‌های رشد، سوماتواستاتین(هورمون مهارکننده‌ی ترشح سایر هورمونها)، هورمون آزادکننده گنداتروپین و هورمون آزادکننده تیروتروپین.
ارتباط ساختارهای درونی هیپوتالاموس چگونه است؟
ارتباط بین بخش‌های مختلف و هسته‌هایه‌یپوتالاموس، امکان همکاری بین آنها و ایجاد عملکرد یک‌پارچه و هماهنگ را در این عضو ایجاد کرده است که در ادامه این اتصالات ساختاری توضیح داده شده‌اند.
مغز میانی
سیستم فعال‌کننده شبکه صعودی، از فیبرهای نورونی ساخته شده است که از مغز میانی و تالاموس عبور می‌کنند و به قشر مغز می‌رسند. این سیستم مسئول تمرکز، توجه و هوشیاری است. از طریق این بخش، تشکیلات مشبک به هسته‌های هیپوتالاموس نام برده در زیر، مرتبط می‌شوند:
- اجسام مامیلاری جانبی
- هسته‌های توبرومامیلاری
- هسته‌های پریونتیکولار
تالاموس
هیپوتالاموس قدامی با هسته بینِ تیغه‌ای و خط میانی مرتبط است. مطالعات اخیر نشان داده‌اند که ضایعات هسته بین‌تیغه‌ای در ابتلا به بیماری پارکینسون و حتی اسکیزوفرنی نقش دارند. تخریب ناشی از خونریزی در بخشی از مغز که قسمت‌های جانبی و میانی هسته‌های میلاری‌هیپوتالاموس را به تالاموس وصل می‌کند، با از بین رفتن حافظه ارتباط دارد.
آمیگدالا
«آمیگدالا» (The Amygdala) در لوب تمپورال قرا دارد و فیبرهای عصبی وابران از آن، مستقیما به هیپوتالاموس می‌روند. آمیگدالا در پاسخ بدن نسبت به ترس، پاداش و همچنین حافظه نقش دارد. اتصالات مستقیم آمیگدالا با هیپوتالاموس یا از طریق مسیر آمیگدالوفوگال شکمی یا انتهای استریاها است.
ناحیه هیپوکامپ
«ناحیه هیپوکامپ» (The Hippocampal Region)، یک ساختار مغزی منحنی شکل است که در لوب تمپورال مغز قرار دارد. هیپوکامپ، از چین‌خوردگی‌های دندانه‌دار مغزی و ۴ ناحیه به نام «Cornus Ammonis» یا (CA) تشکیل شده است. شماره‌های ۱ الی ۳ این نواحی، با هسته‌های هیپوتالاموسی اینفاندیبولار و بطنی در ارتباط هستند. مطالعات اخیر نشان می‌دهند، ارتباط CA2 که از نورون‌های هرمی یا هسته‌های سوپرامامیلاری هیپوتالاموس تشکیل شده است، در حافظه و یادگیری نقش دارد.
لامپ بویایی
فیبرهای نورونی از «لامپ بویایی» یا «پیاز بویایی» (The Olfactory Bulb) به ناحیه پری‌آمیگدالی و سپس به هیپوتالاموس‌جانبی، آمیگدالا یا هسته اکومبنس می‌رسند.
شبکیه
اطلاعات بینایی از نورون‌های اپی‌تلیومی شبکیه، از طریق جسم زانویی جانبی در مزنسفالون و بعد از کولیکولوس فوقانی، به «هسته‌های سوپراکیاسماتیک» (Suprachiasmatic Nucleus) و هسته‌های سوپرااوپتیک‌هیپوتالاموس می‌رسد و در ریتم شبانه‌روزی نقش دارند. هیپوتالاموس می‌تواند فیبرهای شبکیه را به طور مستقیم از مجرای رتینوهیپوتالامیک دریافت کند که به هسته‌های سوپراکیاسماتیک می‌رسند.
قشر مغزی
یک ارتباط حسی مضاعف بین قشر مغز و هیپوتالاموس وجود دارد. اتصالات هیپوتالاموس روی قشر مغز پراکنده هستند و اطلاعاتی که انقباض خفیفی را در بخش خاکستری قشر مغز ایجاد می‌کنند. فیبرهای نورونی روی هیپوتالاموس، پاسخ ناگهانی را بر اساس محرکی مانند تعریق در هنگام ترس شدید، حرکات روده‌ای هنگام استرس و تعریق هنگام ترس را به وجود می‌آورد.
در دوران نوزادی، استروئیدهای گونادی، بر تکوین بخش درون‌ریز هیپوتالاموس اثر می‌گذارند. برای مثال، تواناییی زنان در چرخه تولید مثل و رفتارهای جنسی سالم در مردان و زنان طی بزرگسالی را تعیین می‌کنند. در پریمات‌ها اثرات تکوینی آندروژن‌ها به خوبی مشخص نشده‌اند.
تستوسترون در مغز به استرادیول تبدیل می‌شود که هورمون فعال اصلی برای القای اثرات تکوینی است. بیضه در مردان از هفته ۸ جنینی تا ۵ الی ۶ ماه پس از تولد، مقادیر بالایی تستوسترون ترشح می‌کند (در بسیاری از گونه‌ها مشاهده شده است). این فرایند ایجاد فنوتیپ مذکر را تعیین می‌کند. استروژن موجود در گردش خون مادری تقریبا بی‌اثر است که علت آن سطح بالای پروتئین‌های متصل به استروئید در دوران بارداری است.
استروئیدهای جنسی تنها بر روی تکوین هیپوتالاموس اثر نمی‌گذارند بلکه ظرفیت پاسخ‌دهی هیپوتالاموس به استرسورهای خاصی را در دوران بزرگسالی فرد نیز تعیین می‌کنند. بر خلاف گیرنده‌های استروئیدی گونادی، گیرنده گلوکوکورتیکواستروئیدها در مغز انتشار زیادی یافته‌‌اند. در هسته پاراونتیکولار، این گیرنده‌ها کنترل واکنش منفی به تولید و ترشح CRF را بر عهده دارند اما نقش دقیق آنها هنوز به خوبی مشخص نشده است.
بیماری‌های غده‌ی هیپوتالاموس چگونه است؟
به بیماری‌ها یا اختلالات غده‌ی هیپوتالاموس، بیماری هیپوتالامیک گفته می‌شود. یکی از رایج‌ترین علل ابتلا به بیماری‌های هیپوتالامیک، وارد شدن ضربه به سر است به طوری که موجب آسیب به غده‌ی هیپوتالاموس شود.
بیماری‌های هیپوتالامیک می‌تواند شامل اختلالات خواب و اشتها باشد، اما از آن جایی که غده‌ی هیپوتالاموس بر بسیاری از اجزای سیستم غدد درون‌ریز بدن اثر می‌گذارد، معمولا تشخیص این نکته که علت اصلی بروز بیماری به یک غده‌ی دیگر مربوط می‌شود، بسیار مشکل است.
همچنین عملکرد غده‌ی هیپوتالاموس و غده‌ی هیپوفیز چنان به یکدیگر مربوط است و بر همدیگر اثر دارد که معمولا برای پزشکان بسیار مشکل است که تشخیص دهند که علت بیماری به غده‌ی هیپوفیز مربوط می‌شود یا هیپوتالاموس. به این بیماری‌ها بیماری های هیپوتالامیک-هیپوفیزی گفته می‌شود. البته برخی تست‌های هورمونی خاص وجود دارند که می‌توانند تا حدودی این مسئله را روشن کنند که کدام قسمت از بدن بیمار عامل اصلی بروز بیماری است.
غده‌ی هیپوتالاموس، قطعا مهمترین جزء سیستم غدد درون‌ریز بدن می‌باشد. غده‌ی هیپوتالاموس به غده‌ی هیپوفیز دستور می‌دهد که هورمون‌های خاصی را تولید کند که این هورمونها بر سایر غدد درون‌ریز بدن اثر گذار هستند و غده‌ی هیپوتالاموس از این طریق تعادل فرآیند‌هایی داخلی بدن را حفظ کرده و موجب پیشروی صحیح و کارآمد آنها می‌شود.
علائم ابتلا به بیماری‌های غده هیپوتالاموس چیست؟
هر یک از هورمون‌های تولید شده توسط غده‌ی هیپوتالاموس باید به طور دقیقی متعادل و به اندازه باشد تا فرآیند‌های درون بدن بتوانند به طور صحیح عمل کنند. درصورتی‌که میزان ترشح این هورمونها حتی مقادیر ناچیزی کمتر یا بیشتر از حد لازم باشد، بر حال بیمار و سلامتی او تاثیر خواهد گذاشت.
به عنوان مثال ترشح بیش از حد هومون ضدادرار موجب احتباس آب در بدن می‌شود و ترشح مقادیر کمتر از این هورمون موجب کم‌آبی و دی‌هیدراته شدن بدن و پایین آمدن فشار خون می‌شود.
ترشح بیش از اندازه هورمون کورتیکوتروفین می‌تواند موجب بروز آکنه، دیابت، فشار خون بالا، پوکی استخوان، ناباروری و مشکلات عضلانی شود. کمبود ترشح این هورمون نیز موجب کاهش وزن، بروز لکه‌های پوستی، ناراحتی‌های دستگاه گوارشی و پایین آمدن فشار خون می‌شود.
ترشح بیش از حد هورمون آزادکنندهی گنداتروپین موجب بروز مشکلات استخوانی و مشکلات باروری می‌شود و مقادیر کم این هورمون نیز موجب ناباروری می‌شود. ترشح مقادیر زیاد هورمون آزادکنندهی گنداتروپین همچنین باعث بروز اختلال در ارتباط بین غده‌ی ی هیپوتالاموس و هیپوفیز نیز می‌شود.
درصورتی‌که هورمون‌های رشد بیش از اندازه ترشح شوند، می‌توانند موجب بزرگ شدن غیرطبیعی جمجمه، دست‌ها و پا‌ها و همچنین بروز اختلالات قاعدگی و دیابت شوند.
مقادیر کم هورمون‌های رشد نیز موجب بلوغ دیررس در کودکان و کاهش حجم عضلانی بدن در بزرگسالان می‌شود.
سوماتواستاتین یک هورمون بازدارنده است که ترشح هورمون‌های رشد را مهار می‌کند و مقادیر زیاد آن موجب موجب بروز مشکلات گوارشی، دیابت و سنگ کیسه صفرا می‌شود و مقادیر کم آن موجب ترشح بیش از حد هورمون رشد شده که این مسئله خود موجب بروز مشکلات روانی می‌شود.
ترشح بیش از اندازه‌ی اکسی‌توسین می‌تواند بر بزرگ شدن غدد پروستات موثر باشد و ترشح کم آن موجب بروز مشکلات شیر دهی در مادران و همچنین بروز علائم اوتیسم و عدم رشد اجتماعی می‌شود.
در نهایت بیمارانی که مشکل ترشح بیش از حد هورمون آزادکننده تیروتروپین را دارند، به مشکلاتی مانند خستگی مفرط، افسردگی، افزایش وزن، خشکی پوست و ریزش مو دچار می‌شوند. از طرفی، کاهش وزن، ضعف عضلانی، تعریق زیاد و خونریزی بیش از حد در قاعدگی، از علائم کمبود ترشح هورمون آزادکننده تیروتروپین هستند.
با توجه به مطالب گفته شده، در صورتی که فکر می‌کنید احتمالا به مشکلات مربوط به غده‌ی هیپوتالاموس دچار شده‌اید، به پزشک یا متخصص غدد مراجعه کنید تا آزمایشات لازم را روی شما انجام دهد و با اقدام به درمان مشکل، شما دوباره به زندگی عادی خود بازخواهید گشت و دیگر از مشکلات ناشی از اختلالات غده‌ی هیپوتالاموس رنج نخواهید برد.
اختلالات هیپوتالاموس چه علائمی دارند؟
اختلال در عملکرد هیپوتالاموس، به دلیل اثر بر غده هیپوفیز و سایر بخش‌های بدن، نشانه‌های مخلفی دارد که هریک بر اساس بخش از هیپوتالاموس و هورمون مربوط به آن بروز پیدا می‌کنند. برخی از این علائم عبارتند از:
- فشار خون بالا یا پایین‌تر از نرمال
- نوسان درجه حرارت بدن
- خلق تحریک‌پذیر
- حسایت به گرما
- افزایش یا کاهش وزن بدن بدون وجود دلایل زمینه‌ای دیگر
- تغییر در اشتها
- بی‌خوابی
- ناباروری
- تأخیر در بلوغ
- بی‌آبی بدن
- تکرر ادرار
- اضطراب زیاد
- کاهش میل جنسی
- خارش بدن
سخن پایانی
شما در این مقاله با غده هیپوتالاموس آشنا شدید. همچنین با ساختار و نحوه عملکرد آن آگاه شدید. اگر سوال یا نظری دارید آن را در کامنت مطرح کنید تا در اسرع وقت توسط ما جواب داده شود.
سوالات متداول
به دلیل عملکرد نزدیک و بسیار مرتبط غده هیپوتالاموس و غده هیپوفیز، گاهی تشخیص اینکه ریشه مشکل است. اما به طور کل، برخی از شرایطی که می‌توانند به اختلال عملکرد غده هیپوتالاموس منجر شوند
غده هیپوفیز یک بافت به اندازه نخود است که در قسمت زیرین مغز قرار گرفته است، این غده کوچک هورمون های خاصی را به داخل جریان خون ترشح می کند تا کارکرد های ضروری و خاص بدن را کنترل نماید.از جمله این کارکردها می توان به تولیدمثل ، رشد در دوران کودکی و کارکرد غده تیروئید اشاره نمود. بدون شک هیپوفیز مهمترین غده در بدن افراد محسوب می شود چرا که در هر لحظه کارهای مهمی در بدن انجام می دهد.
